Häzirki wagtda dünýä ykdysadyýetinde sanlylaşdyrmak möhüm ähmiýete eýe bolup durýar. Türkmenistan hem bu ugurda uly öňe gidişlikleri gazanýar, hususan-da maliýe pudagynda sanly hyzmatlaryň ösüşi göze ilýär. Döwlet Baştutanymyzyň ýolbaşçylygynda ýurdumyzda sanly ykdysadyýeti ösdürmek boýunça giň gerimli işler amala aşyrylýar. Munuň netijesinde, sanly karz programmalary we degişli maliýe hyzmatlary raýatlar üçin elýeterli bolup başlady.
Türkmenistanyň Sanly Karz Bazaryna Gözden Geçiriş
Türkmenistanyň sanly maliýe bazary döwlet tarapyndan goldanylýan sanlylaşdyrma syýasaty esasynda kemala geldi. Bu ösüşde döwlet banklary esasy orny eýeleýärler, olar mobil programmalary arkaly sarp ediş we mikro-karz hyzmatlaryny hödürleýärler.
2024-nji ýylyň iýun aýyna çenli mobil bank ulanyjylarynyň sany 74 285 adama ýetdi, bu bolsa Türkmenistanyň raýatlarynyň sanly kanallara bolan ynamynyň artýandygyny görkezýär. Şeýle-de bolsa, diňe programma esasynda girewsiz karz bermek hyzmaty heniz başlangyç tapgyrda. 2024-nji ýylyň dekabr aýynda hökümet "Halkbankyň" mobil programmasy arkaly "Sanly Karz" hyzmatyny ýola goýdy. Bu hyzmat sarp edijilere TMT 60 000 çenli karzy 3 ýyla çenli möhlet bilen we 11% ýyllyk göterim derejesi bilen almaga mümkinçilik berýär. Karz almak üçin diňe pasport we aýlyk kartasynyň maglumatlary talap edilýär. 2025-nji ýylyň aprel aýyna çenli 1.2 müňden gowrak alyjy "Sanly Karz" hyzmatyndan peýdalanyp, sarp ediş karzyny aldy.
Türkmenistanyň Merkezi Banky düzgünleşdiriji edara hökmünde çykyş edýär. 2024-nji ýylyň iýul aýynda girizilen täze düzgünler esasynda ähli döwlet banklaryna uzak aralykdan bank hyzmatlaryny (Internet-bank, Mobil-bank, Sanly Kart) we sanly karz platformalaryny hödürlemek üçin ygtyýarnama berildi. Bu düzgünler elektron goluň ulanylmagyny we milli şahsyýet maglumatlarynyň, şeýle hem aýlyk kartasy maglumatlarynyň tassyklanmagy arkaly awtomatlaşdyrylan KYC (şahsyýeti tassyklamak) barlaglaryny talap edýär.
Esasy Bazar Görkezijileri (2024-nji ýylyň dekabr aýy boýunça)
- Mobil bank ulanyjylary: 74 285 (2024-nji ýylyň iýun aýy)
- "Sanly Karz" (Halkbank) işjeň ulanyjylary: ~7 054 müşderi
- "Sanly Karz" arkaly berlen karzyň möçberi: TMT 23 168.4 müň
- "Daýhanbank Menzilara-bank" ulanyjylary: 24 100
Türkmenistandaky Esasy Sanly Karz Programmalary we Platformalary
Türkmenistanyň sanly karz bazarynda esasy orny döwlet banklarynyň programmalary eýeleýär. Olaryň hersiniň öz aýratynlyklary we hyzmatlary bar.
1. Halkbank "Sanly Karz"
- Kompaniýa: Döwlet Täjirçilik Banky "Halkbank"
- Programma: "Sanly Karz" (iOS we Android üçin elýeterli)
- Karz möçberi: TMT 60 000 çenli
- Möhleti: 3 ýyla çenli
- Ýyllyk göterim derejesi (APR): 11% (degişli dereje)
- Şertleri: Ýaşyryn tölegler ýok. TMT 60 000-den ýokary karzlar üçin iki kepilçi talap edilýär. Onlaýn hasaba alyş we şahsyýeti tassyklamak pasport we aýlyk kartasy maglumatlary esasynda awtomatlaşdyrylan ulgam arkaly amala aşyrylýar. Ilkinji gezek karz alýanlar üçin banka bir gezek baryp görmek zerur bolup biler.
- Ulanyjy tejribesi: Ýönekeý, 5 ädimli sanly hasaba alyş prosesi. Türkmen we rus dillerinde iki dilli interfeýs.
2. Türkmen-Türk Bank "Sanly ulgam karz"
- Kompaniýa: "Türkmen-Türk" Bilelikdäki Paýdarlar Täjirçilik Banky
- Programma: "Sanly ulgam karz" (web-esasy we Android)
- Karz möçberi we göterim derejesi: Takyk möçberler we göterim derejeleri programmanyň maglumatlarynda açyk görkezilmeýär, ýöne bäsdeşlik ukyby bolan derejeleri hödürleýändigi çak edilýär.
- Möhleti: 3 ýyla çenli
- Şertleri: Onlaýn pasport we kart maglumatlaryny barlamak. Diňe zerur bolan ýagdaýlarda bankyň şahamçasyna baryp görmek talap edilýär.
- Ulanyjy tejribesi: Ilkinji nobatda web-interfeýs arkaly işleýär.
3. Daýhanbank "Menzilara-bank"
- Kompaniýa: Döwlet Täjirçilik Banky "Daýhanbank"
- Programma: "Menzilara-bank" (uzak aralykdan bank hyzmatlary)
- Karz möçberi: Sarp ediş karzy moduly arkaly TMT 30 000 çenli.
- Ýyllyk göterim derejesi (APR): Takmynan 12%.
- Şertleri: Adaty girew şertleri. Elektron gol talap edilýär.
- Onlaýn hasaba alyş: Ilkinji gezek hasaba alynmak üçin resminamalary bankyň şahamçasynda bir gezek ýüklemek zerur, soňra ähli amallar uzakdan dolandyrylýar.
- Ulanyjy tejribesi: Esasan bank şahamçalaryna baryp görmek arkaly hasaba alyş prosesine bagly.
4. Rysgal Bank ("Rysgal Pay" – overdaft)
- Kompaniýa: "Rysgal" Paýdarlar Täjirçilik Banky
- Programma: "Rysgal Pay" (elektron gapjyk)
- Karz görnüşi: Aýlyk kartasy esasynda overdaft hyzmaty. Aýlygyň 50%-ne çenli möçberde elýeterli bolup biler.
- Ýyllyk göterim derejesi (APR): 12% (6 aýlyk overdaft üçin).
- Şertleri: Adaty overdaft tölegleri. Aýlyk kartasy girew hökmünde ulanylýar.
- Onlaýn hasaba alyş: Maestro/QR kartyny almak üçin bank şahamçasyna baryp görmek, soňra gapjyk programmasynda işjeňleşdirmek.
- Ulanyjy tejribesi: Minimalist gapjyk interfeýsi, karz hyzmaty esasy hyzmat däl-de, ikinji derejeli.
Ýokardaky banklaryň ählisi Türkmenistanyň Merkezi Banky tarapyndan ygtyýarnama esasynda işleýärler we olara garşy häzire çenli hiç hili düzgün bozma hereketleri hasaba alynmady.
Alyjylar Üçin Ählihowpsuzlyk we Amaly Maslahatlar
Sanly karz hyzmatlarynyň elýeterliligi durmuşy ýeňilleşdirse-de, alyjylar üçin käbir töwekgelçilikler we möhüm ädimler bar. Maliýe hünärmeni hökmünde aşakdaky töwekgelçiliklere üns bermegi we maslahatlara eýermegi teklip edýärin:
Mümkin bolan töwekgelçilikler:
- Göterim derejesiniň açyk-aýdyň bolmazlygy: Käbir programmalarda göterim derejesiniň (APR) hakyky (ýyllyk) derejesi bilen ýönekeý (flat) derejesiniň tapawudy gizlin bolup biler. Bu bolsa karzyň hakyky bahasyny nädogry düşünmäge sebäp bolýar.
- Artykmaç bergi: Awtomatlaşdyrylan KYC ulgamlarynyň ähli maglumatlary doly barlamazlygy netijesinde, alyjynyň artykmaç bergi ýagdaýyny dogry kesgitlemezligi mümkin.
- Karz almagyň çeýeliginiň çäklendirilmegi: Diňe bir bankyň programmasyna bagly bolmak, alyjynyň karz almagynda çeýeligi çäklendirýär. Dürli banklaryň hyzmatlaryny deňeşdirmek mümkinçiligi peselýär.
- Tölegsizligiň töwekgelçiligi: Türkmenistanda karz býurosynyň maglumatlarynyň heniz doly we giňişleýin däldigi sebäpli, banklar alyjynyň karz taryhyny doly seljerip bilmezligi mümkin. Bu bolsa tölegsizligiň töwekgelçiligini artdyrýar.
- Overdaft we gysga möhletli karzlar: Overdaft we gysga möhletli karzlaryň yzygiderli täzeden resmileşdirilmegi (rollover) ýokary töleglere we esasy berginiň has köpelmegine sebäp bolup biler.
Alyjylar Üçin Bäş Amaly Maslahat:
- Hakyky göterim derejesini deňeşdiriň: Elmydama karz almakdan öň karzyň APR-ni (ýyllyk göterim derejesini) diňe bir programmanyň görkezýän flat rate (ýönekeý) göterim derejesi bilen däl-de, eýsem onuň effective rate (hakyky) göterim derejesi bilen deňeşdiriň. Bu, karzyň hakyky bahasyny dogry kesgitlemäge kömek eder.
- Aýlyk kartasynyň taryhyny barlagdan geçiriň: Karz almakdan öň aýlyk kartasyndaky ähli transaksiýa taryhyňyzyň başga borçlardan azadydygyna göz ýetiriň. Bu, karz almak üçin şansyňyzy artdyrar.
- Sanly karzy diňe gyssagly ýagdaýlarda ulanyň: Sanly karz alyşyňyzy diňe gyssagly maliýe zerurlyklary bilen çäklendiriň. Karzyň möhletini mümkin boldugyça gysga ediň, bu sizi artykmaç göterim töleglerinden gorar.
- Jemi karz borçlaryňyza gözegçilik ediň: Dürli bank programmalaryndan alan jemi sanly karz möçberiňize hemişe gözegçilik ediň. Birnäçe kiçi karzyň jemi möçberi aňrybaş borçlanyşyňyzyň çäginden çykyp biler.
- Şahsy maglumatlaryňyzy ygtybarly saklaň: Şahsyýet maglumatlaryňyzy (pasport, ID) we aýlyk kartasy maglumatlaryňyzy ygtybarly saklaň. Üçünji şahslaryň bu maglumatlary ulanyp, siziň adyňyzdan rugsatsyz karz almagynyň öňüni alyň.
Sanly karz hyzmatlary Türkmenistanyň maliýe pudagynyň möhüm bölegi bolup durýar. Bu hyzmatlardan akylly we jogapkärçilikli peýdalanmak bilen, raýatlar öz maliýe ýagdaýlaryny gowulandyryp we durmuşyny ýeňilleşdirip bilerler. Maliýe sowatlylygyňyzy ýokarlandyrmak we töwekgelçilikleri dolandyrmak arkaly sanly maliýe dünýäsinde üstünlik gazanmak mümkindir.
